ЕКСКЛУЗИВНО СО ПРОФ. Д-Р СВЕТЛАНА СМОЛЧИЌ МАКУЉЕВИЌ: Моето истражување на историјата на манастирот Трескавец се совпадна со раѓањето на новото монаштво во Македонија!

Скопје, 13 август 2024 година

Професор д-р Светлана Смолчиќ Макуљевиќ е редовен професор по Историја на уметноста на Универзитетот Метрополитен во Белград.
Оваа исклучително важна и еминентна професорка која е посветена на научно истражување и интерпретирање на духовното наследство на Македонија и Србија, пред само еден месец на академско ниво гостуваше во Скопје, и оствари импресивно предавање за студентите и за бројните посетители, откривајќи сознанија кои ги слушнавме по прв пат.
*Неодамна гостувавте на Факултетот за етнологија во Скопје и одржавте навистина интересно и необично предавање. Ни кажавте легенди од западниот дел на Македонија, Вашето предавање содржеше интересни аспекти од етнолошкото и културното наследство на Македонија. Како дојдовте до идеја за ова предавање?
-Предавањето „Претставата на Другите во Страшниот суд во визуелната култура на Балканот”, одржано во Институтот за етнологија и антропологија беше поддржано од проектот „Еразмус+ мобилност“ во рамките на која е развиена нова научна соработка со Универзитетот Свети Кирил и Методиј во Скопје. Моето предавање е резултат на повеќедеценискиот интерес за оваа тема, но особено беше поттикнато од теренските истражувања во рамките на Малореканската летна школа, која традиционално, во организација на МАНУ и д-р Сашо Цветковски, годинава се одржува по петти пат во областа на дебарска света гора, каде се наоѓа и црквата во селото Гари, чии примери од Страшниот суд имавте можност да ги видите на слајдовите за време на предавањето. Црквата во село Гари во Западна Македонија ја чува и интересната композиција на Страшниот суд, што ја насликал славниот Дичо Зограф, но ги вклучува и претставите кои ги спомнуваме. Имено, станува збор за ритуали на магиско баење, кое во пракса било присутно во текот на 19 век на територијата на Македонија, а кое во црковното сликарство било прикажано во вид на визуелна осуда. Интересните уметнички решенија за осуда на магиското баење и „бајачките“ ја претставуваат специфичната содржина на Страшниот суд, карактеристична за сликарството на македонските цркви. Би сакала да нагласам дека во истражувањето на антрополошкото културно наследство на Македонија добив голема поддршка од искусниот и меѓународно реномиран етнолог, проф. д-р Љупчо Ристески.

*За да се раскаже сето тоа што Вие го предававте, предуслов е да се истражува и истражува долго време. Која е вашата приказна, колку време посветувате на овие студии, со оглед на тоа што иако живеете во Белград, потекнувате и од Македонија, па често доаѓавте овде.
– Мојата врска со Македонија е мистична, но и природна. Моите баба и дедо се родени во Македонија, мајка ми го помина детството таму, а јас ги поминав првите одмори. Кога почнав да се занимавам со историјата на уметноста, како ученичка на Гордана Бабиќ, а подоцна и на Иван Ѓорѓевиќ, логичен избор беше Македонија и нејзините средновековни споменици. Македонија е Елдорадо на Балканот кога се во прашање спомениците на визуелната култура, но не само на средниот век, туку и на поствизантиската уметност и на визуелната култура од 19 век. Би сакала да видам повеќе дела посветени на визуелната култура на оваа земја, бидејќи уметноста и визуелната култура на Македонија се навистина магични во сите нејзини сегменти.

*Вашиот професорски стаж навистина се темели на силно и богато CV. Вашиот докторат датира од 2014 година, кога во Виена докториравте на тема “Чудото и неговиот свет простор во визуелната култура на средновековниот Балкан”. За што се работи во овој докторат?
-Благодарам за ова прашање, моментално работам на објавување на мојот докторат, кој во свое време покрена различни контекстуални прашања поврзани со визуелизацијата на Чудата, за кои знаеме од пишани извори. Имено, мојот докторат, на одредени примери, по прв пат ја воспоставува врската помеѓу Чудото како феномен и неговата материјализација во рамките на визуелната култура на Балканот. Се надевам дека и читателите ќе сакаат да ја прочитаат оваа книга.

*Извесен период поминавте во Виена. Каде се чувствувате поудобно како професор, овде или таму- всушност, која е главната разлика?
-Како студент по докторски студии бев вклучена во интересен проект за дигитализација на византиското културно наследство, кој го водеше мојата менторка по докторските студии, сега емеритус проф. Лиоба Тајс. Така во базата влегоа и некои мои авторски фотографии од манастирот Трескавец, како и од српските средновековни споменици, кои сега, колку што знам, припаѓаат на фундусот Јуропиена. Не предавав во Виена, но Виена е фантастичен град со совршени услови за научна работа. Таму стекнав богато академско искуство, кое денес преку мојата педагошка работа им го пренесувам на моите студенти.

*Ова не е Ваш прв професорски настап овде. И друг пат овде имате одржувано научни собири. Светскиот конгрес на еврејските науки и Меѓународниот конгрес на Византиологијата е уште едно Ваше остварување во Македонија. Раскажете ни нешто и за тоа.
-Да, во последните две децении сум учествувала на бројни меѓународни конференции, конгреси, собири. Но, навистина 2022 година, годината по пандемијата беше интересна. Би сакала да истакнам дека таа година на 18. Светски конгрес за еврејски науки на Хебрејскиот универзитет во Ерусалим, како главен говорник во делот Ладино секција 2022 година, одржав предавање во салата на Сенатот на тема: The Image of Jews in the Visual Culture of the Ottoman Balkans (Fifteenth- Seventeenth Centuries)- “Сликата на Евреите во Визуелната култура на Отоманскиот Балкан” (Петнаесетти- Седумнаесетти век), додека на 24. Меѓународен конгрес за византиски студии, што се одржа истата година во Венеција на Универзитетот Ca’ Foscari University во Венеција, имав две презентации, на теми: Designed and visualized landscape: Moving bodies and artificated nature , како и The Interplay Between Byzantine Art and Postmodern Design. На Универзитетот во Калифорнија, Лос Анџелес (UCLA) во ноември 2022 година, на 48-та годишна конференција на Здружението за византолошки студии на Северна Америка (BSANA, Byzantine Studies Association of North America), ја претставив мојата работа “Mysterious Tombs: Visual Memory of Saints Anchorites in the Interiors of Medieval Churches in Serbia” (“Мистериозни гробници: Визуелна меморија на светите анхорити во внатрешноста на средновековните Цркви во Србија”), која е дел од моето истражување за визуелната меморија во средновековната култура.

*Дојдовме до главната поента на ова интервју. Манастирот Трескавец и Прохор Пчињски се претставени во неколку Ваши научни трудови и книги. Што е тоа што го нагласувате кога станува збор за овие манастири, значајни за македонската духовна историја.
-Интересно е што моето истражување на историјата и култното место на манастирот Трескавец се совпадна со раѓањето на новото монаштво и новата религиозност во Македонија. Се сеќавам дека по 2000 година манастирот беше обновен и оживеан од монаси. На луѓето им беше чудно како јас и мојот сопруг можеме да поминеме една недела со многу мали деца сами во манастирот, кој во тоа време беше достапен само по колски пат, и се рушеше кога врне силен дожд. Тогаш младите монаси, речиси тивко, но целосно посветени на верата и чувањето на манастирот, воведоа вода во манастирските конаци, спроведоа струја и ги обновија конаците. Меѓу нив тогаш беше и отец Мојсеј Тодоровски кој сега живее во село Лагово. Од монасите ние научивме како се води грижа за културното наследство во вистинска смисла на зборот и како се води манастирската економија. Многу работи кои беа опишани во средновековните повелби ми станаа појасни во живата современа монашка пракса. Манастирот Трескавец е изграден на света планина, која уште од античко време се поврзува со култот на божицата Артемида и Аполон. Во христијанскиот период оваа света планина била сакрализирана во согласност со христијанските ритуали, за што сведочат ранохристијанските мермерни плочи од ранохристијанскиот период со претставите на крст. Во византискиот период во манастирот се негувал чудотворниот култ на Богородица. За манастирот се грижеле византиските, бугарските и српските средновековни владетели. Српските средновековни владетели, кралот Милутин и кралот Душан ќе го даруваат и возобноват манастирот, ќе дадат црквата посветена на Успение на Пресвета Богородица да биде живописана со единствена иконографска програма. Средновековните владетели го почитуваат чудотворниот култ на Богородица Трескавечка, што јасно го кажува во своите повелби кралот и идниот цар Душан. Многу често светата гора се поврзува со моќта и култот на Богородица, а светата Гора Атон е градината на Пресвета Богородица. Средновековните владетели често ја врзувале својата моќ со чудотворни култови. Но, не само владетелите, туку и властелите, за што сведочат Трескавечките повелби на кралот Душан и дарувањата. Во Трескавец, заедно со сопругата, дарувале еднобродна црквичка која ѝ ја принел на Богородица Трескавечка, и средновековниот тепчија го подарил својот дар, мала еднокорабна црква. Функцијата на тепчија, дворјанин, се поврзува со распределбата на земјишните поседи и одредена воена функција. Исто така, во Трескавец е погребан и енохијанот Дабижив од цар Урош, неговиот спомен е зачуван со мермерна плоча вградена во северниот ѕид на црквата. Енохиар (грчки: oinochoos) бил пехарник, односно винолеач на српскиот средновековен двор. Култот на Богородица Трескавечка бил значаен за бројни македонски еснафи во 19 век. Така прилепските еснафи ги оставиле своите плочи во манастирот и претпоставуваме дека и тие имале свои соби во величествени конаци, како што некогаш било во манастирот Свети Јован Бигорски. Сеќавањата на многубројните прилепчани сведочат дека на празникот Голема Богородица, за манастирското празнување на Успение на Пресвета Богородица, од цел Прилеп пеш реки поклоници се искачувале кон ова свето место. Слични примери на реки за аџилак може да се видат денес на светилиштето на Свети Василиј Острошки во Црна Гора. Свети Прохор Пчињски е анхорит, монах кој се подвизувал во пчињската пустината и кој како благодарност за своето чудотворно пророштво од византискиот император Диоген IV во 11 век добил подарок. Тој првобитен византиска дар бил обновен од кралот Милутин во 14 век, но манастирот го дарувале и украсувале уметници во вториот период кои потекнуваат од градот Кратово. Чудотворните мошти од кои излеа мирото се чуваат во срцето на манастирската црква, а култот бил толку голем, што од овој чудотворец исцелување не очекувале само христијаните кои дошле од околината на Врање, од Косово и Метохија, Куманово, централна Србија, туку и Албанците.

(Википедија)

*Не ве прекинував со потпрашања во овој одговор иако бев љубопитна, но ни откривте доста работи кои вреди да се знаат. Дел од нив се опишани во Вашата книга за Манастирот Трескавец, која на Саемот на книги во Белград во 2019 годи ја доби наградата за најдобра книга од областа на историјата на уметноста од УЛУПУДС/Здружение на уметници на применета уметност и дизајн. На кој начин ја изработивте таа книга? Дека е вложено многу труд и истражување, тоа е сосема јасно.
-Голема чест е да се добие награда од толку значајно уметничко здружение со долга традиција во Србија и на Балканот. Книгата “Манастир Трескавац” произлезе од моето академско образование и е поврзана со моите магистерски студии, со самото тоа е надградена во бројни сегменти. Книгата беше долго во подготовка, но уште додека работев на неа, бев свесна дека културниот контекст на манастирот Трескавец подразбира вклучување на различни научни дисциплини и дека е голем предизвик за една личност да вклучи дисциплини како што се дипломатија, историја на повелби, археологија, историја на архефакти, визуелна култура, историја на цркви, епиграфија, антропологија итн. Уметноста што се создавала во различни временски периоди била разгледувана во контекст, а тоа значи дека покрај програмските и ликовните идеи биле анализирани и иконолошки, религиозни и политички влијанија врз уметноста во периодот од 14 до 19 век. Имам намера во англиското издание на оваа книга да вклучам предмети од визуелната култура кои моментално не се наоѓаат на самото оригинално место.

(Предавање во Израел)

*Да споменеме дека се занимавате со женската историја во средниот век, уште една тема на која сте посветена. Тема која и денес е недоволно позната. Што откривте за историјата на жените во средниот век? Дали е истиот впечаток што го имаме дека жените биле неуки и со наведнати глави, дека ги палеле на клада поради глупави причини, дека не придонеле многу на полето на уметноста и литературата. Или било поинаку?
-Историјата на женската уметност е нешто кое отсекогаш ме интересирало, уште кога женските и родовите студии не беа толку популарни во историјата на уметноста на Балканот. Како некогаш живееле жените? Како жените биле претставени? Како се облекувале и украсувале? Како тие самите се претставувале во јавност? Како жените се запишани во културната историја? Еден од моите први научни трудови од далечната 1998 година беше посветен на една жена: калуѓерка Јефимија (првата српска поетеса н з.) и нејзиниот однос со Хиландар. Подоцна, на моите докторски студии во Виена, имав привилегија да учам за родовите студии од историчарката Маргарет Мулет, која во тоа време беше гостин- предавач во Виена. Средновековната женска историја нè учи дека колку и да се понекогаш трагични женските истории, дека жените биле видливи и моќни и дека многу добро знаеле како да ја искористат визуелната култура за да преку материјалните предмети го направат видливо своето присуство видливо. Жените си ја земаа својата слобода без да чекаат да им биде дадена. Учејќи од примерите на христијанската историја, жените во средниот век создавале дела кои станале визуелен и културен модел за идните генерации.
*Имате многу книги, публикации. Можете ли да ни наведете барем некои од насловите и за што зборуваат оние кои привлекоа најмногу внимание?
-Немам премногу книги, можеше да бидат повеќе. Но, интересно е што оваа година излегува една мала публикација наречена “Пет жени од српската средновековна култура”, за која се надевам дека ќе го привлече вниманието на читателската публика.

*Има многу теми за разговор со Вас, но не може сѐ да опфатиме наеднаш. А имавте и Ваши изложби, многу може да се зборува… Што е следно во областа на историјата на уметноста?
-Во мојата педагошка работа, со оглед на тоа дека им предавам на студенти по дизајн, имам привилегија да работам со уметници, па се обидов да им ја пренесам историјата на студентите од перспектива на приватното минато. Така се создадоа изложбите “Средниот век и дизајнот”, “Првата светска војна во семејните албуми”, “Дизајнот на носталгијата”, “Дизајнот на сеќавањата”, “Дизајнот и историјата на спортот” и многу други изложби. Како уметник, и јас како историчар на уметност работам на различни проекти, затоа што планови навистина има многу. Како што рекле многу уметници, уметноста го спасува светот и таа е единственото поле во кое човекот е автентичен, оригинален и различен од сите други суштества на овој свет. Поради тоа историчарите на уметност секогаш имаат инспирација. Отворена сум за сите проекти, исклучително ме интересира визуелната култура на Балканот во политички и општествен контекст, претставата за Другото, Евреи, женска историја, дизајн и би сакала во иднина многу повеќе да соработувам со колегите од Македонија на различни проекти од сферата на визуелна култура.

*Како шлагворт- кое е најголемото чудо во Вашата досегашна професорска и истражувачка работа? И секако, кој е најголемиот предизвик?
-Најголемото чудо е чудото живот, и тоа што можам да уживам во тоа како моите студенти, уметници, им даваат живот на бројните атрактивни атрефакти, но и на новите наследници кои се раѓаат.
*Ви благодарам за извонредното интервју и дозволете ми да го завршиме со фотографии од врачувањето на Вашата книга на светскиот шампион Новак Ѓоковиќ, кој преку ова дело ќе се запознае повеќе со духовните вредности на Вашата работа, која остава вечна трага.
-Ова му го врачив на нашиот тенисер Новак Ѓоковиќ, каталогот од изложбата “Прва светска војна во семејните албуми”, со оглед на тоа што неговиот дедо, Новак Ѓоковиќ, по кого е именуван и на кого личи, исто така бил учесник во Првата светска војна, а ние ја изложивме неговата фотографија, меѓудругото бидејќи меѓу моите ученици беше и Милена Ѓоковиќ, на која тој ѝ е дедо…