На денешен ден е роден Кочо Рацин

Кочо Рацин или целосно Koста Апостолов Солев Рацин (Велес, 22 декември 1908- Лопушник, 13 јуни 1943)- македонски книжевник и социјалистички деец, комунист, најпознат по својата поезија. Се смета за еден од основоположниците на современата македонска книжевност, а неговата стихозбирка „Бели мугри“ (Загреб, 1939) претставува едно од најзначајните дела во современата македонска поезија. Освен со поезија, Рацин се занимавал и со проза, а напишал и неколку значајни трудови од областа на историјата, филозофијата и книжевната критика.

22 декември 1908 година во Велес, Османлиска империја

Бил убиен на  13 јуни 1943 (на 34 годишна возраст) во  Лопушник, Македонија

Апостол Солев

Марија Солева

Прекарот Рацин доаѓа од неговата сакана Рахилка Фирфова- Раца. Рацин кратко време користел и друг псевдоним, Невен Пејко, кој го зел од неговата втора љубов- Невенка Вуиќ.

Сè уште не се разјаснети сите подробности околу неговата смрт, поради што постојат сомневања дека бил убиен. Посмртните останки на поетот денес се наоѓаат во Спомен-костурницата во Велес, каде се наоѓаат и посмртните останки од неговите загинати соборци и другари. Повеќе пати до денес се предложила и разгледала идејата Кочо Рацин да биде погребан во засебен гроб во центарот на Велес.

Идејата била прифатлива за семејството Солеви и градоначалникот на Велес, но не и од Сојузот на борци на Велес.

Иако Рацин користел неколку псевдоними во текот на својот живот, неговиот најпознат е Рацин, по неговата прва љубов Рахилка (Раца) Фирфова Ѓоргова. Рацин во текот на својот живот испратил 34 картички до Раца (од кои 7 се изгубени), а во една од нив (од 6.10.1928), напишал:

„Го земам твоето име како мое, а затоа ти подарувам бесмртност, кондензиран воздив по тебе, “Антологија на болката”, и мое портре, ако побараш, капка крв од моето тело и душа- веќе имаш… Прости ми или проколнувај- сеедно. Едно само жалам: Што не ја чув смислата преку звукот на твоите зборови или барем нивната трага со мастило“.

Кочо (Коста Солев) Рацин е роден во 1908 година, во Велес. Уште во детството ја запознава сиромаштијата. Неговиот татко, грнчарот Апостол, не можел да му пружи поголемо образование, бидејќи грнчарскиот занает и состојбата на семејството барале многу напори и време за малечка заработувачка. Поради тоа, по завршувањето на првиот клас од нижа гимназија, веќе во својата тринаесетта година, Кочо бил присилен да му се посвети целосно на татковиот занает. Мајка му на Кочо се викала Марија Солева, по потекло од Којник. Таа умрела на 28 јуни 1967 година, а била погребана во Којник, каде по ослободувањето на Македонија биле пренесени посмртните останки на Кочо Рацин. Нејзината смрт е опишана во расказот на Димитар Солев, „Запис од испраќањето на Марија Солева“. Чичко на Рацин бил Георги Солев, таткото на писателот Димитар Солев, кој му подарил железен кревет кој денес се наоѓа во Рациновиот музеј.

Коста Рацин имал две сестри (Деса Солева и Грозда Солева) и тројца браќа (Александар Солев, Димко Солев и Никола Солев).

Рацин имал неколку големи љубови. Негова голема, но невозвратена љубов била русокосата Рахилка (Раца) Фирфова. Негови девојки биле: Малина Поп Иванова, Невенка Вуиќ и уште неколку други. Руменка Хаџи Панзова била студентка по филозофија и германистика, инаку ќерка на познатата учителка Павлина Хаџи Панзова. Руменка трагично се удавила во Дунав во Белград. Рацин бил долгогодишен пријател на семејството на Руменка: по повод шестемесечниот помен на Ганчо Хаџи Панзов во Шпанската граѓанска војна (1936 година), Рацин ја прочитал песната „Испанска балада“, напишана на македонски јазик. Подоцна, на средбата со Руменка во затворот, Рацин ѝ раскажал за ненадејното апсење, кога полицијата му ја одзела песната. Рацин бил близок соработник и често другарувал со Руменка, оти двајцата биле членови на партијата, а негов другар и соработник бил и најмалиот брат на Руменка, Благој Хаџи Панзов. За време на една нивна средба, Благој го прашал Рацин зошто не се ожени, а тој одговорил: „Јас сум венчан за марксизмот и револуционерната борба, за Партијата. Вторпат ќе се женам кога ќе победиме. Тогаш, три дена и три ноќи сакам да свират зурли и тапани, така што да чуе цел Велес и јас самиот дека Кочо Солев се жени со слободна Македонија“.

На Четвртиот конгрес на КПЈ, одржан во Дрезден од 10 до 15 ноември 1928 година, Рацин бил единствениот делегат од Македонија. Неговиот говор оставил силен впечаток, а тој бил избран за член на Централниот комитет на КПЈ. И таму, Рацин бил во постојано друштво на Малина Поп Иванова, која била членка на привременото раководство на ЦК на КПЈ, а потоа била избрана за членка на ЦК. Таа во 1924 година заминала во Москва, каде студирала на Комунистичкиот универзитет на националните малцинства (КУНМЗ). Нивната врска продолжила и за време на илегалниот престој на Рацин во Загреб, кога тој и Малина си ветиле дека по ослободувањето ќе создадат семејство при што првата рожба би била машко дете. Судбината на Малина Поп Иванова била трагична: откако бил уапсен нејзиниот сопруг Владимир Сакун, истакнат функционер на Балканската комунистичка федерација, во 1937 година тој и Малина биле протерани во градот Тјумен, во Сибир, каде таа починала од мозочен удар. Малина поп Иванова е мотив на циклусот од девет песни, „Малина Поп Иванова“ од Ката Мисиркова- Руменова, а неговата невозвратена љубов е тема и на романот „Антологија на болката“ на Јордан Леов.

Невенка Вуиќ била најголемата љубов на Рацин поради која го присвоил псевдонимот Невен Пејко. Тој често навраќал во нејзиниот дом, а во средбите со неа разговарале за книжевноста, за тековната политичка состојба, а со татко ѝ и за марксизмот. Според кажувањето на Невенка, тие имале омилено место за средби, место надвор од градот, во близина на болницата, кое го викале Волшебен брег.

Во 1924 година Рацин станува член на СКЈ и набрзо се истакнува како еден од најнадежните млади кадри на Комунистичката партија на Југославија во Македонија. Во 1926 година станува и член на Месниот комитет на СКОЈ за Велес. Истовремено е активен и во синдикатот. Во 1924 година синдикално се организира, во 1926 година станува дописник на весникот „Организовани радник“ (орган на Независните работнички синдикати на Југославија, кој е под влијание на КПЈ), а на 19 октомври 1928 година е избран за секретар на Месниот синдикален совет во Велес. Во ноември 1928 година учествува во работата на Четвртиот конгрес на КПЈ во Дрезден, како единствен делегат од Македонија. По враќањето во Југославија е уапсен, но по три месеци поради недостиг на докази е пуштен на слобода. Но, набрзо, во април 1929 година заминува на отслужување на воениот рок во Пожаревац.

По воведувањето на диктатурата во Југославија во 1929 година, партиската организација во Македонија е целосно разбиена. Дури во 1932 година започнува процесот на обновување и поврзување на организациите на КПЈ и СКОЈ во Македонија, а во август 1933 година се создава и Областен комитет на КПЈ за Македонија, во чиј состав влегуваат: Никола Оровчанец, Кочо Рацин и Живоин Ќурчиќ. Од ноември истата година ОК започнува да го издава месечниот весник „Искра”, чиј уредник е Рацин. Излегуваат само два броја на весникот, бидејќи на почетокот на јануари 1934 година се случува провала во која се уапсени 15 македонски комунисти, вклучително и Рацин. Рацин е подложен на дури 42 испрашувања, при што морал да признае многу од она што не смеел да го каже.

 Во септември истата година, Рацин е осуден на четири години робија во Сремска Митровица, но таму останува околу една година. Ослободен е во декември 1935, по донесувањето на законот за амнестија. Времето поминато во затворот за него всушност претставува период на учење. Меѓу другото, со останатите затвореници Македонци, тој се обидува да состави речник на македонскиот јазик и учествува во преводот на „Комунистичкиот манифест“ на македонски јазик.

Документ од Бановина Хрватска каде што ја забранува продажбата на Бели Мугри. После нејзиното објавување брзо било забрането од југословенската власт заради тоа што било напишано во македонски јазик.

По излегувањето од затвор, во 1938 година, Рацин работи во Белград, во печатницата на весникот „Правда”. Во Белград, Рацин живеел полуилегално и живеел во станот на Александар Вучо, а своите текстови ги потпишувал со иницијали или со разни псевдоними. Во овој период Рацин бележи особена творечка активност, која ќе кулминира во 1939 година кога ја објавува својата стихозбирка „Бели мугри“. Во меѓувреме пишува и објавува неколку статии и трудови од областа на литературната критика, филозофијата и историјата, што од него ќе направат најпознат македонски интелектуалец и прогресивен мислител на просторите на Кралството Југославија.

Сепак, новоздобиената слава и авторитет на Рацин ќе доживеат силен удар во 1940 година кога доаѓа до нарушување на односите помеѓу Рацин и КПЈ. Во тоа време е во полн ек т.н. судир на книжевната левица и од Рацин е побарано да напише статија против Мирослав Крлежа и неговите соработници од списанието „Печат“. Бидејќи Рацин не постапува така, ЦК КПЈ донесува одлука за исклучување на Рацин од партијата.

Дополнително, на Покраинската конференција на КПЈ за Македонија одржана на 8 септември 1940 година (на која Методија Шаторов – Шарло е избран за секретар на Покраинскиот комитет на КПЈ за Македонија), поради посетата на Рацин на тогашниот бан на Вардарската бановина, Жика Рафајловиќ (или на помошникот на банот Александар Цветковиќ), како и поради критика на покраинското раководство, Рацин е казнет со бојкот.

Од јануари до 27 март 1941 година Рацин е затворен во логорот „Меѓуречје“, јужно од Ивањица. При нападот врз Југославија од Силите на Оската, Рацин се јавува на мобилизацијата и е испратен на кумановскиот фронт, на месноста Страцин, каде што веќе на 7 април е заробен од страна на Германците. Сепак, набрзо успева да побегне и, откако кратко време живее во Велес, заминува за Софија. Таму живее заедно со својот сограѓанин Коле Неделковски и со Волче Наумчески, а работи во железничкото депо како обичен работник. Набрзо по смртта на Коле Неделковски, околу 4-5 септември 1941 година, Рацин се враќа во Македонија и извесно време работи во Народната библиотека во Скопје.

Во следниот период доаѓа до подобрување на односот на КПЈ кон Рацин. Новото партиско раководство на чело со Бане Андреев, во првите месеци на 1942 година, одлучува да се тргне бојкотот над Рацин, но тој не е примен повторно во партијата.

Во септември 1942 година Рацин е уапсен во Скопје од бугарската полиција и во ноември[20] е интерниран во селото Корница, Неврокопско. Сепак, многу брзо, во април 1943 година на Рацин му успева да побегне и да се врати во Скопје.

На 5 мај 1943 година Рацин тргнува од Скопје во партизани, со група од осуммина, меѓу кои е и Добривое Радосавлевиќ. По пристигнувањето во одредот „Кораб” станува уредник на партизанскиот весник „Илинденски пат” и подготвува две збирки на македонски народноослободителни песни.

Вечерта на 13 јуни, додека се враќал во партизанската печатница на планината Лопушник, Кичевско, смртоносно бил застрелан од Мино Миновски, партизанот кој го чувал пристапот кон печатницата. Според податоците кои ги наведува Перо Коробар, при тоа Рацин бил на триесетина метри подолу од него, а партизанската база се наоѓала на 300- 400 метри од печатницата.

Има две верзии околу смртта на Рацин. Според првата, станува збор за несреќен случај: поради вродената наглувост, Рацин не го чул повикот на стражарот да застане и да се идентификува, по што овој го истрелал смртоносниот куршум. Според втората верзија, тој е намерно убиен. Според некои наводи, Страхил Гигов политички го изолирал Рацин и го организирал неговото убиство, а сомнежи дека се работи за наместен случај фрла и податокот дека Рацин, пред заминувањето во партизани и на патот до партизанскиот одред, веројатно влегол во судир со Добривое Радосавлевиќ, како и податокот според кој на Рацин му бил одземен пиштолот додека бил во партизанскиот одред.

Според извештајот на началникот на ОЗНА, генерал- мајорот Иван Крајачиќ, пронајден во архивата на Централниот комитет на Сојузот на комунистите на Србија, семејството Солеви повеќепати барале да се преиспитаат околностите на смртта на Рацин, а особено улогата на Страхил Гигов. Една можна причина за неговата смрт е нетрпеливоста на комунистичката партија кон отворените критички ставови на Рацин, кој уште во 1940 година изјавил: „Партијата е еден ќепенок во Македонија да продава политика“.

По убиството на Кочо Рацин, неговите посмртни останки биле веднаш закопани на Лопушник, на местото на убиство. По две години, неговата мајка и блиските другари го пронашле гробот и посмртните останки ги пренесле во црквата „Св. Пантелејмон“ во Велес. Тука почивал триесет години, а потоа, по план на Сојузот на борците во Велес, коските на Кочи Рацин повторно се откопани и во метално мало ковчеже биле поставени во Споменот- костурница во Велес, заедно со останатите негови другари и борци.

По смртта, сите материјали и лични предмети на Рацин се одземени од власта и сместени во Архивот.

Творештвото на Кочо Рацин опфаќа неколку области: поезија, проза, историски списи, филозофски списи, литературна критика и есеи. Својот најголем придонес го дава во областа на поезијата, особено со својата стихозбирка „Бели мугри“, објавена во Загреб, во 1939 година и напишана на македонски јазик и македонска азбука, 6 години пред официјализирањето на заседането на АСНОМ, што јасно говори за постоење на македонска самосвест, јазик, азбука и култура. Неговите придонеси и во останатите области се важни, но тие главно се во сенка на неговото поетско творештво.

Песната Копачите, во работна верзија. Напишана на македонски јазик и со македонска азбука

Рацин започнува да пишува поезија во 1928 година. Од февруари до јули на својата љубов Рахилка Фирфова ѝ ги посветува своите љубовни стихови со крв и мастило на 31 дописна картичка и стихозбирката „Антологија на болката” останата во ракопис. Картичките денес се чуваат во Архивот на Македонија. Песните главно се напишани на српскохрватски јазик, освен шест, кои се напишани на бугарски („Разнеженост“, „Рухнаха се надеждите мои“, „Плач в безмощие“, „Все пак…“, „Мечти в полунощ“, „И пак тъга раздира ми гърдите“).

Истата година во двобројот за октомври-ноември на загрепското списание „Критика“ е објавена неговата прва песна, „Синови глади”, напишана на српскохрватски јазик. Од мај до октомври 1930 година во сараевското списание „Снага” објавува четири песни: „Из фабрике”, „У предвечерје”, „Челичном строју” и „Бити човек”. Во 1932 година во Скопје Рацин објавува заедничка стихозбирка со студентите на Филозофскиот факултет во Скопје, Јован Ѓорѓевиќ и Александар Аксиќ, на српски јазик под наслов „1932“. Во оваа збирка е објавена една од Рациновите најсилни песни „Ватромет”. Следна песна која ја објавува Рацин е песната „До еден работник”, која е прва песна на Рацин на македонски јазик, а ја објави загрепското списание “Књижевник” во 1936 година. Во 1937 година, по повод загинувањето на велешанецот Ганчо Хаџипанзов во Шпанската граѓанска војна, ќе ја напише „Испанска балада“, а во 1938 година ја објавува песната „Смртта на астурискиот рудар“ („Смрт астуриског рудара“).

Најголемиот успех го постигнува во 1939 година со стихозбирката „Бели мугри”. Стихозбирката е испечатена во 4.000 примероци и се растура по цела тогашна Југославија и во Пиринска Македонија, постигнувајќи голем успех.

Треба да се спомнат и двете стихозбирки „Македонски народно- ослободителни песни“ чиј уредник е Рацин. Првата излегува од печат на денот на неговата смрт, 13 јуни 1943 година, додека втората е објавена следниот месец.

Рациновиот прв објавен прилог е неговата прозна исповест „Резултат“, објавена во двобројот за август- септември 1928 на загрепското списание „Критика“. Во 1932 година учествува на конкурсот на загрепската „Литература” и е награден за својот расказ „У каменолому“, кој подоцна е и објавен во ова списание. Во 1933 истото списание објавува фрагменти од неговиот роман „Опиум“ (преведен како „Афион“ на македонски). Овој роман Рацин почнал да го пишува околу 1931 година, но ракописот настрадал при провалата и апсењето на Рацин. Другите раскази на Рацин се: „Тутуноберачи“ (1937), „Пладне“ (1937), „Еден живот“ (1937), „Златен занает“ (1939), како и „Татко“ и „Радоста е голема“, кои се објавени подоцна.

Од историјата Рацин покажа посебен интерес за богомилското движење и напиша три трудови посветени на него: „Драговитските богомили“, „Богомилите“ и „Селското движење на богомилите во средниот век“. Од овие три, во текот на Рациновиот живот е објавен само „Селското движење…“, во 1939 година во списанието „Народна читанка“, а трудот „Богомилите“ е напишан на македонски јазик.

Овие Рацинови трудови за богомилите се одликуваат со значителен квалитет на проучувањето на материјата, при што самата материја доста студиозно е обработена, а не изостануваат и неколку доста продорни тези кои се посебно интересни. Меѓу нив посебно вреди да се одбележи Рациновата теза дека „богомилството е нешто најинтересно и најсветло во нашата народна историја“ („Богомилите“). Важно е да се нагласи и податокот дека Рацин е првиот Македонец што го проучувал богомилското движење…

Квалитетот и способностите на овој самоук работник најдобро го покажува неговото интересирање за Хегеловата филозофија. Настрана од фактот дека филозофијата на Хегел се одликува со посебна сложеност, позитивно изненадува и податокот дека Рацин се интересираше за овој германски идеалистички филозоф во времето кога овој Марксов учител во услови на растечка догматизација на комунистичкото движење под притисок на Сталин не беше на голема цена.

Рацин има објавено две статии посветени на Хегел. Првата, насловена „Хегел“ е објавена по повод 100-годишнината од смртта на германскиот филозоф, во декември 1931 година, во загрепската „Литература“. Втората статија, „Значењето на Хегеловата филозофија“, е објавена во белградската „Млада култура“ во 1939 година. Овие негови статии за Хегел се помеѓу првите филозофски статии напишани од некој македонски автор.

Од областа на литературната критика Рацин ги напишал следните трудови и статии: „Развитокот и значењето на една нова наша книжевност“ (1940), „Блазираните глупости за насмевката на Мона Лиза“ (1939), „Анѓелко Крстиќ пред судот на Ж. Пламенац“ (1939), „Реализмот на А. Крстиќ“ (посмртно) и „Уметноста и работничката класа“ (посмртно).

Наспроти тогашната догматска позиција на приврзаниците на социјалистичкиот реализам, Рацин ја брани важноста на естетската димензија на книжевното дело. Таа негова позиција е блиска до позициите на приврзаниците на Мирослав Крлежа во судирот на книжевната левица, иако Рацин отворено не застанува на нивна страна.

Во познатиот есеј „Еден опит“, Блаже Конески го истакнува големото влијание на усната народна поезија врз творештвото на Рацин во кое „сè уште дејствува еден жизнен, иако редуциран, модел на традиционалниот поетски јазик“.